Testosteron nədir?

Testosteron kişilərdə xayalar (testislər) və qadınlarda yumurtalıqlar tərəfindən istehsal olunan bir hormondur.

Kişilərdə daha çox miqdarda olur. Kişi reproduktiv sisteminin inkişafında, əzələ və sümük kütləsinin artmasında, bədən tükləri və saçların yaranmasında testosteron çox vacibdir. Testosteron həmçinin həm qadınlarda, həm də kişilərdə sümük mübadiləsi, əhval-ruhiyyə, enerji səviyyəsi kimi sahələrdə mühüm rol oynayır. Testosteron mübadiləsindəki pozuntular fərdə həm fiziki, həm də psixoloji cəhətdən təsir edir.

Testosteron Nədir?

“Testosteron nə deməkdir?” sualı tez-tez ağıla gəlir. Testosteron, kişilərdə xayalar, qadınlarda daha az miqdarda olmaqla yumurtalıqlar və hər iki cinsdə böyrəküstü vəzilər tərəfindən istehsal olunan bir steroid hormondur. Cinsi hormon olaraq da tanınır. Testosteron, hipofiz vəzisindən gələn lüteinləşdirici hormona (LH) cavab olaraq xayalarada yerləşən Leydiq hüceyrələri tərəfindən xolesteroldan sintez olunur. Qan dövranına daxil olduqdan sonra testosteron kişi cinsi inkişafında çox mühüm rol oynayır, birincili və ikincili cinsi orqanların inkişafını, həmçinin bədən tüklərinin və əzələ kütləsinin artımını stimullaşdırır.

Səsin qalınlaşmasını təmin edir. Qadınlarda testosteron, yumurtalıqların və digər reproduktiv toxumaların böyüməsi və inkişafında rol oynayır. Testosteron istehsalı hər iki cinsdə yaşla birlikdə azalır və bu, kişilərdə aşağı testosteron kimi tanınan vəziyyətə gətirib çıxarır. Aşağı testosteron səviyyələri cinsi istəyin azalması, erektil disfunksiya, yorğunluq və depressiya kimi simptomlara səbəb ola bilər.

Testosteronun Normal Səviyyəsi Nədir? Necə Ölçülür?

Kişi və qadınlarda testosteronun normal səviyyəsi yaş və cinsiyyətə görə dəyişir. Yetkin bir kişidə testosteron səviyyəsi normal olaraq desilitr başına 300-1000 nanoqram (ng/dL) arasında dəyişir. Nəticələr laboratoriyanın istifadə etdiyi texnika və avadanlığa görə fərqlənə bilər. Yetkin bir qadında testosteron səviyyəsi 15-70 ng/dL arasındadır. Qadınlarda menstrual tsikl boyunca testosteron səviyyəsi dəyişkənlik göstərir. Qadınlar təbii olaraq kişilərə nisbətən daha az testosteron istehsal edir.

Testosteron Azlığı Nədir?

Kişi və qadın orqanizmi kifayət qədər testosteron istehsal etmədikdə testosteron səviyyəsi aşağı düşür. Kişilərdə bu vəziyyət hər yaşda görülə bilər, xüsusilə yaşlı kişilərdə daha tez-tez rast gəlinir. Testosteron səviyyəsi adətən kişi 30 yaşına çatdıqda azalmağa başlayır. Bir kişi 50 yaşına çatdıqda testosteron səviyyəsi otuz faizə qədər düşə bilər. Bu azalmaya bağlı olaraq orqanizmin metabolik və endokrin sistemləri mənfi təsirlənir. Testosteron səviyyəsi düşdükdə əzələ itkisi, sümük sıxlığının azalması, cinsi performansda zəifləmə və saç tökülməsi müşahidə oluna bilər.

Testosteron azlığının altında yatan səbəbləri tapmaq üçün həkiminiz:

• Zərdabda ümumi testosteron səviyyəsi
• LH (lüteinləşdirici hormon)
• FSH (follikul stimullaşdırıcı hormon)
• Prolaktin
• Tam qan analizi
• Hipofiz MR (maqnit rezonans tomoqrafiyası)
• Aclıq qan şəkəri və insulin
• Sümük sıxlığının ölçülməsi
• Xromosom analizi istəyə bilər.

Kişilərdə Testosteron Azlığının Əlamətləri Nələrdir?

Testosteron kişilərdə böyük əhəmiyyətə malik bir hormondur. Onun çatışmazlığı zamanı çox ciddi əlamətlər ortaya çıxa bilər. Bunlar aşağıdakılardır:

• Cinsi istəyin azalması
• Sərtləşmə problemi (ereksiya problemi)
• Depressiya
• Yorğunluq
• Əzələ kütləsində azalma
• Bədən yağ kütləsində artım
• Sümük kütləsində azalma
• Əsəbilik
• Konsentrasiya çətinliyi
• Yuxu pozuntuları
• Saç və tük tökülməsi

Bütün kişilər eyni əlamətləri göstərməyə bilər. Simptomlar yüngül və ya şiddətli dərəcədə ola bilər.

Qadınların bədənində kişilərə nisbətən daha az testosteron olur və bu, ümumi sağlamlığı qorumaq üçün lazımdır. Qadınlarda da aşağı testosteron səviyyələri müxtəlif simptomlara yol aça bilər. Bu əlamətlər:

• Yorğunluq
• Əzələlərdə zəiflik
• Çəki artımı
• Menstrual pozuntular
• Cinsi istəyin azalması
• Depressiya və həyəcan
• Saç tökülməsi
• Menopauzaya bənzər istilik basmaları
• Konsentrasiya çətinliyi
• Sümük sıxlığında azalma

Qadınlarda da əlamətlər fərddən fərdə dəyişə bilər. Bu əlamətlərdən hər hansı biri davam edərsə, altında yatan tibbi vəziyyətin təsbiti üçün bir mütəxəssisə müraciət etmək lazım gələ bilər.

Testosteron Azlığına Səbəb Olan Tibbi Vəziyyətlər Nələrdir?

Həm qadınlarda, həm də kişilərdə testosteronun azalmasına səbəb ola biləcək müxtəlif xəstəliklər və vəziyyətlər vardır. Ən çox rast gəlinəni, xayalar və yumurtalıqlardakı problemlər səbəbindən orqanizmin kifayət qədər testosteron istehsal etmədiyi Hipogonadizmdir. Kişilərdə görülən digər səbəblər arasında hipofiz vəzi pozuntuları, HİV/AİDS kimi sistemik xəstəliklər və obstruktiv yuxu apnesi sayıla bilər.

KOAH (Xroniki Obstruktiv Ağciyər Xəstəliyi), böyrək xəstəlikləri və qaraciyər xəstəlikləri bədənin testosteron səviyyəsini azalda bilər. Kimyaterapiya və radioterapiyadan sonra testosteron istehsal edən orqanların zədələnməsi nəticəsində hormon səviyyəsi düşə bilər. Bəzi autoimmun xəstəliklər nəticəsində testosteron çatışmazlığı yarana bilər. Xərçəng səbəbiylə xayaları götürülən kişilərdə testosteron çatışmazlığı ortaya çıxa bilər. Bəzi antidepressantlar və narkotik ağrıkəsicilər testosteron istehsalını poza bilər. Keçirilmiş xaya infeksiyaları nəticəsində testosteron istehsalı pozula bilər.

Qadınlarda isə polikistik yumurtalıq sindromu (PCOS), Turner sindromu və böyrəküstü vəzi pozuntuları aşağı testosteron səviyyələrinə yol aça bilər. Diabet, piylənmə və metabolik sindrom aşağı testosteron səviyyəsinin səbəbləri arasındadır.

Testosteron Niyə Yüksəlir?

Həm kişilərdə, həm də qadınlarda yüksək testosteron səviyyəsi altında yatan müxtəlif sağlamlıq problemlərinə işarə edə bilər. Kişilərdə testosteron səviyyəsini artıran başlıca vəziyyətlər bunlardır:

• Xaya şişləri
• Adrenal (böyrəküstü vəzi) şişləri
• Yüksək dozada anabolik steroid istifadəsi

Kişilərdə yüksək testosteron olduqda adətən əzələ kütləsi həddindən artıq artır, kişi tipli keçəlləşmə yaranır, dəri yağlanır və aknelər əmələ gəlir. Həmçinin erektil disfunksiya və sperma istehsalında azalma baş verə bilər.

Qadınlarda testosteron səviyyəsi artdıqda hirsutizm (üzdə və bədəndə tüklənmənin artması), akne, dərinin yağlanması və səsin qalınlaşması ortaya çıxır. Qadınlarda yüksək testosteron səviyyələri ən çox polikistik yumurtalıq sindromu və androgen ifraz edən şişlər zamanı yaranır.

Yeniyetməlik, hamiləlik və menopauza kimi dövrlərdə həm kişilərdə, həm də qadınlarda zərdabdakı testosteron səviyyələri təbii olaraq dəyişkən ola bilər. Testosteron adətən kişi sağlamlığı ilə əlaqəli bir hormon kimi düşünülsə də, qadın reproduktiv sağlamlığında da son dərəcə mühüm yerə malikdir. Yüksək və aşağı zərdab testosteron səviyyələri sağlamlığa mənfi təsirlər göstərəcəyindən tibbi yardım almaq vacibdir.

Testosteron Əvəzedici Terapiyası

“Testosteron necə artırılır?” və ya “testosteronu artırmaq üçün nə etməli?” sualları tez-tez maraq doğurur. Aşağı testosteron səviyyəsinə malik kişilərə kömək etmək üçün testosteron əvəzedici terapiyası (TRT) hazırlanmışdır. Testosteron əvəzedici terapiyası ilə orqanizmə testosteron verərək aşağı hormon səviyyələrinin normal həddə çatdırılması və bədənin təbii hormon tarazlığına qovuşması hədəflənir.

Testosteron əvəzedici terapiyası adətən inyeksiyalar, gellər və ya dəriyə yapışdırılan plastırlar vasitəsilə həyata keçirilir. Kişilərdə aşağı testosteron səviyyələri, erektil disfunksiya (sərtləşmə problemi), cinsi istəyin azalması və sümük sıxlığında azalma ilə xarakterizə olunan hipogonadizm problemində testosteron əvəzedici terapiyası tətbiq olunur. Hipogonadizm, xayaların zədələnməsi, infeksiya, hipofiz vəzi və hipotalamus pozuntuları kimi müxtəlif amillərdən qaynaqlana bilər.

Testosteron əvəzedici terapiyası eyni zamanda prostatektomiya kimi prostat xərçəngi keçirmiş kişilərə tətbiq olunan əməliyyatlardan sonra istifadə edilən bir müalicə üsuludur. Testosteron səviyyələrinin düşməsi təkcə cinsi sağlamlığa mənfi təsir etmir, həm də sümük sıxlığı və əzələ kütləsinin itirilməsi ilə nəticələnir.

Testosteron əvəzedici terapiyasının bəzi potensial yan təsirləri vardır. Bunlar:

• Ürək tutması
• Xoşxassəli prostat böyüməsi
• Mövcud prostat xərçənginin böyüməsi
• Akne
• Yuxu apnesi
• Döşlərdə böyümə (ginekomastiya)
• Sperma istehsalında azalma
• Xayaların kiçilməsi
• Tromboz (damarda laxta əmələ gəlməsi)

Testosteron əvəzedici terapiyası tətbiq edilməzdən əvvəl müvafiq mütəxəssislə müalicənin potensial faydaları və riskləri haqqında ətraflı danışmaq vacibdir.

Testosteron əvəzedici terapiyasında ən çox tətbiq olunan üsul, adətən hər iki-dörd həftədən bir əzələ daxilinə testosteron sipionat və ya testosteron enantat inyeksiyasıdır. Digər bir üsul isə gündəlik olaraq dəriyə tətbiq edilən və testosteronun dəridən qan dövranına keçməsini təmin edən plastırların istifadəsidir. Bəzi hallarda, tərkibində testosteron olan gel və ya kremlər dəriyə tətbiq oluna bilər. Bundan əlavə, dərialtı implantlar (pelletlər) omba dərisinin altına yerləşdirilərək bir neçə ay ərzində testosteronun yavaş-yavaş ifraz olunması metodu istifadə edilə bilər