Omonim sözlər

Yazılışı və deyilişi eyni, lakin leksik mənası tamamilə fərqli olan sözlərə omonimlər deyilir. Azərbaycan dili bu cür sözlərlə zəngindir və onlar dilimizə xüsusi bir rəngarənglik və ifadə zənginliyi qatır. Omonimlər, cümlədə işləndiyi kontekstdən asılı olaraq fərqli mənalar kəsb edir və bu da dilin nə qədər canlı və çoxşaxəli olduğunun göstəricisidir.

Omonimlərin əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, onların ifadə etdiyi mənalar arasında heç bir məntiqi və ya semantik əlaqə olmur. Bu, onları çoxmənalı sözlərdən fərqləndirən əsas cəhətdir.

Omonimlərə Aid Nümunələr

Omonimlər Azərbaycan dilində müxtəlif nitq hissələrinə aid ola bilər: həm eyni nitq hissəsi daxilində, həm də fərqli nitq hissələri arasında mövcuddur.

Eyni Nitq Hissəsinə Aid Omonimlər (İsim-İsim)

Bu tip omonimlərdə hər iki məna eyni nitq hissəsinə – isimə aiddir.

• Çay: 1. İçki növü. (İsti çay içmək istəyirəm.) 2. Axar su. (Kür çayı mənbəyini Türkiyədən götürür.)
• Ay: 1. Göy cismi. (Bu gecə Ay bədirlənib.) 2. İlin on ikidə bir hissəsi. (Noyabr ayı çox soyuq keçdi.)
• Bağ: 1. Meyvə ağacları əkilmiş sahə. (Babamın böyük bir alma bağı var.) 2. Bir şeyi bağlamaq üçün vasitə, ip. (Qutunun bağını möhkəm bağla.)
• Şam: 1. İşıqlandırma vasitəsi. (Elektriklər sönəndə şam yandırdıq.) 2. Ağac növü. (Meşədə hündür şam ağacları var.)
• Bal: 1. Arının hazırladığı şirin qida. (Bal səhər yeməyində çox faydalıdır.) 2. Rəqs gecəsi; Tədbirlərdə toplanan xal. (Məzuniyyət balı çox təntənəli keçdi.)
• Qaz: 1. Yanacaq növü. (Qaz sobasını yandırmaq lazımdır.) 2. Ev quşu. (Həyətdəki qaz sürüsü səs-küy salırdı.)

Müxtəlif Nitq Hissələrinə Aid Omonimlər

Bu halda omonimlik fərqli nitq hissələrinə məxsus sözlər arasında yaranır.

• Yay: 1. İlin fəsli (isim). (Yay aylarında istirahət etməyi sevirəm.) 2. Ov aləti, silah (isim). (Qədim döyüşçülər ox və yay ilə silahlanmışdılar.) 3. Sərmək, açmaq (fel). (Anam süfrəyə təzə xəmir yaydı.)
• Yaz: 1. İlin fəsli (isim). (Yaz gələndə təbiət oyanır.) 2. Məktub və ya hər hansı bir mətn yazmaq (fel). (Müəllimin dediklərini diqqətlə yaz.)
• Gül: 1. Ətirli bitki (isim). (Ad günündə ona bir dəstə qırmızı gül hədiyyə etdim.) 2. Gülmək (fel). (Onun lətifəsinə hamı güldü.)
• Yaş: 1. İnsanın ömür müddəti (isim). (Onun neçə yaşı var?) 2. Nəm, islanmış (sifət). (Yaş paltarlarını ipdən as.)
• Düz: 1. Hamar, əyri olmayan (sifət). (Düz yolla getmək daha asandır.) 2. Düzənlik, ova (isim). (Atlar geniş düzdə çapırdı.) 3. Sıraya düzmək (fel). (Kitabları rəfə səliqə ilə düz.)
• At: 1. Ev heyvanı (isim). (At belində gəzməyi çox sevirəm.) 2. Tərk etmək, tullamaq (fel). (Zibili zibil qutusuna at.)
• Min: 1. Say (say). (Bu kitabın qiyməti min manatdır.) 2. Nəqliyyat vasitəsinə əyləşmək (fel). (Avtobusa arxa qapıdan min.)

Omonim və Çoxmənalı Sözlərin Fərqi

Omonimləri çoxmənalı sözlərlə qarışdırmamaq vacibdir. Onların əsas fərqləri bunlardır:

Omonim sozler – bax

Nələr Omonim Sayılmır?

Bəzi sözlər omonimlərə bənzəsə də, dilçilikdə omonim hesab edilmir:

• Omoqraflar: Yazılışı eyni, lakin vurğusuna görə tələffüzü və mənası fərqlənən sözlər. Məsələn: al’ma (meyvə) – al’ma (fel); ə’kin (isim) – ə’kin (fel).
• Omoformlar: Yalnız müəyyən qrammatik formada üst-üstə düşən sözlər. Məsələn: “Düşmən əsir düşdü” (isim) və “Külək sərin əsir” (fel). Burada “əsir” felinin kökü “əs”-dir.
• Paronimlər: Tələffüzü oxşar, lakin yazılışı və mənası fərqli olan sözlər. Məsələn: xeyr (inkar) – xeyir (fayda); mətn (yazı) – mətin (dözümlü).
• Ümumi və xüsusi isimlər: Aslan (heyvan) və Aslan (insan adı).

Omonimlər dilin zənginliyini və ifadə imkanlarının genişliyini göstərən mühüm leksik hadisədir. Onların düzgün anlaşılması və yerində işlədilməsi nitqin təsir gücünü artırır.