Murekkeb sozler

Mürəkkəb sözlər iki və ya daha artıq kökün birləşərək yeni leksik məna yaratması ilə əmələ gəlir. Bu sözlər dilimizin zənginliyini göstərən mühüm vasitələrdən biridir. Yazılış qaydalarına görə onlar bitişik və ya defislə yazılır.

Aşağıda mürəkkəb sözlərin yaranma üsullarına görə təsnifatı və hər birinə aid nümunələr verilmişdir:

Bitişik Yazılan Mürəkkəb Sözlər

Bu növ mürəkkəb sözlər əsasən fərqli mənalara malik iki sözün birləşməsindən yaranır.

Nümunələr:

• İsim + İsim:
  • ayaqqabı (ayaq + qab)
  • dəvəquşu (dəvə + quşu)
  • gülbacı (gül + bacı)
  • əl-üz (əl + üz)
  • Kəpəzdağ (Kəpəz + dağ)
  • günəbaxan (günə + baxan)
  • tozsoran (toz + soran)
• Sifət + İsim:
  • ucaboy (uca + boy)
  • uzunsaç (uzun + saç)
  • enlikürək (enli + kürək)
  • ağsaqqal (ağ + saqqal)
  • Qarabağ (qara + bağ)
• Say + İsim:
  • üçbucaq (üç + bucaq)
  • beşillik (beş + illik)
  • ikigünlük (iki + günlük)
• Fel kökü + İsim:
  • aşsüzən (aş + süzən)
  • ağacdələn (ağac + dələn)
  • yelqovan (yel + qovan)
• “Ha”, “a”, “bə” bitişdiriciləri ilə yarananlar:
  • gəlhagəl
  • vurhavur
  • qaçaqaç
  • üzbəüz
  • addımbaaddım

Defislə Yazılan Mürəkkəb Sözlər

Defislə yazılan mürəkkəb sözlər fərqli qaydalarla formalaşır.

1. Yaxın mənalı (sinonim) sözlərin birləşməsi ilə:

• söz-söhbət
• qohum-qardaş
• dəftər-kitab
• toy-düyün
• oğul-uşaq
• sağ-salamat

2. Əks mənalı (antonim) sözlərin birləşməsi ilə:

• gecə-gündüz
• böyük-kiçik
• az-çox
• dost-düşmən
• isti-soyuq
• gediş-gəliş

3. Eyni sözün təkrarı ilə:

• tez-tez
• yavaş-yavaş
• gülə-gülə
• ağır-ağır
• səhər-səhər
• top-top

4. Tərəflərdən birinin və ya hər ikisinin ayrılıqda işlənməməsi ilə:

• kağız-kuğuz
• çör-çöp
• qab-qacaq
• əzik-üzük
• bəzək-düzək
• səs-küy

5. “Qeyri” sözünün köməyi ilə:

• qeyri-adi
• qeyri-müəyyən
• qeyri-səmimi
• qeyri-insani

6. İzafət tərkibi formasında olanlar:

• tərcümeyi-hal
• nöqteyi-nəzər
• həddi-buluğ

Mürəkkəb İsimlər

İki və ya daha çox sözün birləşərək yeni bir məna ifadə etməsi nəticəsində formalaşan isimlərə mürəkkəb isimlər deyilir. Orfoqrafik (yazılış) qaydalara əsasən, bu tip isimlər iki cür yazılır: birləşik (bitişik) və defislə (tire ilə).

Bitişik yazılan mürəkkəb isimlər tələffüz zamanı vahid vurğuya malik olur. Bu cür isimlərin yaranma prinsiplərinə görə aşağıdakı növləri vardır:

• İki fərqli mənalı sadə sözün calanması ilə: Tərkibində heç bir əlavə şəkilçi olmadan, fərqli mənalar daşıyan iki sözün birləşməsi yolu ilə yarananlar. Məsələn: Qarabağ, Kürdəmir, istiot, kəlləpaça, Elşən.
• Mənsubiyyət şəkilçili sözlərin iştirakı ilə: İkinci tərəfi, adətən, III şəxsin təkinin mənsubiyyət şəkilçisini (-ı, -i, -u, -ü; -sı, -si, -su, -sü) qəbul etmiş sözlərin birləşməsindən əmələ gələnlər. Məsələn: suitini, kəklikotu, dağkeçisi, Nəbioğlu, Bazardüzü.
• Sadə və düzəltmə sözün birləşməsi vasitəsilə: Bir sadə kök və bir leksik şəkilçi ilə yaranan düzəltmə sözün birləşməsindən əmələ gələnlər. Məsələn: soyqırım, Əlibayramlı, beşillik, qəlbisınıqlıq.
• İkinci tərkib hissəsi feli sifət olanlar: Birinci tərəfi isim, ikinci tərəfi isə feli sifət (-an, -ən şəkilçili) olan mürəkkəb isimlər. Məsələn: falabaxan, yelqovan, ağacdələn.
• Fel köklərinin “a” və ya “ha” vasitəsilə təkrarlanması ilə: Eyni fel kökünün “a” və ya “ha” kimi bağlayıcı elementlərlə təkrarlanması nəticəsində yaranan isimlər. Məsələn: gəlhagəl, qaçaqaç, vurhavur.
• Titul bildirən sözlərin birləşməsi ilə: Tərkibində ağa, xanım, bəy, şah, xatun kimi status və ya müraciət bildirən sözlər iştirak etdikdə. Məsələn: Ağasəlim, Gülxanım, Bəyəli, Saraxatun.