Autizm nədir?

Autizm, uşaqlıq dövründə aydın şəkildə üzə çıxan, sosial ünsiyyət bacarıqlarında, dil inkişafında və davranışlarda fərqliliklərlə özünü göstərən neyroinkişaf pozuntusudur. Göz təması qurmaqdan yayınma, məhdud maraq sahələri və təkrarlanan davranışlar kimi müxtəlif əlamətlərlə ortaya çıxa bilən bu vəziyyət, fərdlərin sosial qarşılıqlı əlaqələrində və gündəlik həyat fəaliyyətlərində çətinliklər yaşamasına səbəb ola bilər. Autizmin səbəbləri tam olaraq bilinmir. Ancaq genetik və ətraf mühit amillərinin rol oynadığı düşünülür. Diaqnoz və müalicə yanaşmaları, fərdlərin həyat keyfiyyətini artırmağa yönəlmiş mühüm addımları əhatə edir. Bu baxımdan erkən müdaxilənin əhəmiyyəti böyükdür.

Autizm Nədir?

Sosial qarşılıqlı əlaqə, ünsiyyət, maraq sahələri və davranışlardakı fərqliliklərlə özünü göstərən bir neyroinkişaf pozuntusudur. Adətən uşaqlıq dövründə diaqnoz qoyulan bu vəziyyət, fərdlərin sosial münasibətlər qurmaqda, emosional reaksiyalar verməkdə və müəyyən rutinlərə sadiq qalmaqda çətinlik çəkməsinə səbəb olur. Autizm, Autizm Spektr Pozuntusu (ASP) adlanan geniş bir yelpazədə qiymətləndirilir. Bu spektr yüngül əlamətlər göstərən fərdlərdən intensiv dəstəyə ehtiyacı olan fərdlərə qədər müxtəliflik göstərə bilər.

Autizmli fərdlərdə dil inkişafı fərqli şəkildə gedə bilər. Bəzi fərdlər heç danışmazkən, bəziləri məhdud dil bacarıqları ilə ünsiyyət qura bilər və ya təkrarlanan danışıqlar nümayiş etdirə bilər. Sosial siqnalları anlamaqda çətinlik çəkmək, göz təması qurmaqdan yayınmaq və emosional ifadələrə məhdud reaksiya vermək kimi xüsusiyyətlər də autizmin sosial sahədəki əsas əlamətlərindəndir. Həmçinin, ciddi bir rejimə bağlılıq, əl çırpma, yırğalanma kimi təkrarlanan hərəkətlər və müəyyən əşyalara və ya mövzulara həddindən artıq maraq göstərmək kimi davranış fərqlilikləri görülə bilər.

Bu neyroinkişaf pozuntusunun dəqiq səbəbləri tam olaraq bilinməsə də, genetik meyllilik və ətraf mühit amillərinin təsirli olduğu düşünülür. Genetik amillərlə yanaşı, doğuşdan əvvəlki və doğuşdan sonrakı müəyyən ətraf mühit təsirlərinin autizm riskini artırdığına dair dəlillər mövcuddur. Autizm diaqnozu əhatəli bir qiymətləndirmə ilə qoyulur. İnkişaf testləri, müşahidələr və mütəxəssis rəyləri diaqnozun doğruluğunu dəstəkləyir.

Autizm Niyə Baş Verir?

Dəqiq səbəbləri tam olaraq müəyyən edilməmişdir. Ancaq mövcud elmi araşdırmalar autizmin yaranmasında həm genetik, həm də ətraf mühit amillərinin rol oynadığını göstərir. Autizm Spektr Pozuntusunun (ASP) bioloji əsaslarını anlamağa yönəlmiş tədqiqatlar, beynin quruluşunda və fəaliyyətində fərqliliklər olduğunu ortaya qoyur. Bu fərqliliklərin səbəbləri, genetik meyllilik və erkən dövr ətraf mühit amillərinin birləşməsindən qaynaqlanır.

Genetik Amillər Autizmin ən mühüm risk amillərindən biri genetik meyllilikdir. Aparılan genetik tədqiqatlar, autizmlə əlaqəli müəyyən genlərdəki mutasiyaların və variasiyaların pozuntunun inkişafına təkan verdiyini göstərir. Autizmli fərdlərin ailələrində ASP və ya digər inkişaf pozuntularına daha tez-tez rast gəlinməsi, genetik ötürülmənin əhəmiyyətini dəstəkləyir. Əkiz tədqiqatlarında, eyni genetik quruluşa malik tək yumurta əkizlərindən birində autizm varsa, digərində də autizm görülmə ehtimalı olduqca yüksəkdir. Bu tapıntı, autizmin yaranmasında genetik təsirlərin həlledici ola biləcəyini düşündürür.

Ətraf Mühit Amilləri Xüsusilə hamiləlik və doğuşdan sonrakı dövrlərdə məruz qalan bəzi ətraf mühit amillərinin, autizmə meyllilik yaradan genlərlə qarşılıqlı əlaqəyə girərək pozuntunun ortaya çıxmasını tətikləyə biləcəyi irəli sürülür. Hamiləlik zamanı ananın viral infeksiyalara yoluxması, müəyyən toksinlərə və ya kimyəvi maddələrə məruz qalması kimi amillər autizm riskini artıra bilər. Həmçinin, ananın yaşının çox olması, vaxtından əvvəl doğuş və ya aşağı çəki ilə doğulma kimi vəziyyətlər də autizmlə əlaqəli risk amilləri arasında sayılır.

Autizmin Əlamətləri Nələrdir?

Bəzi uşaqlar göz təmasının azalması, adlarına reaksiya verməmək və ya onlara qulluq edən şəxslərə qarşı maraqsızlıq kimi erkən körpəlik dövründə autizm spektr pozuntusunun əlamətlərini göstərir. Digər uşaqlar həyatlarının ilk bir neçə ayı və ya ilində normal şəkildə inkişaf edə bilər, ancaq sonra qəflətən özünə qapana və ya aqressiv ola bilər. Əlamətlər adətən 2 yaşına qədər görünür.

Autizm spektr pozuntusu olan bəzi uşaqlar öyrənməkdə çətinlik çəkir. Bəzilərinin zəkası normaldan aşağı, bəzilərinin isə normal və ya yüksək səviyyədə olur. Onlar sürətlə öyrənirlər, lakin gündəlik həyatda bildiklərini çatdırmaqda, tətbiq etməkdə və sosial vəziyyətlərə uyğunlaşmaqda problem yaşayırlar. Hər uşaqda simptomların unikal qarışığı səbəbindən bəzən vəziyyətin şiddətini müəyyən etmək çətin ola bilər. Bu, adətən pozuntuların səviyyəsinə və funksionallığa necə təsir etdiyinə əsaslanır. Autizmin əlamətləri aşağıdakılardır:

Sosial ünsiyyət və qarşılıqlı əlaqə Autizm spektr pozuntusu olan bir uşaq və ya yetkin şəxs, aşağıdakı əlamətlər də daxil olmaqla sosial qarşılıqlı əlaqə və ünsiyyət bacarıqlarında problemlər yaşaya bilər:

• Adına reaksiya vermir.
• Qucaqlanmağa və tutulmağa müqavimət göstərir.
• Tək oynamağa, öz dünyasına çəkilməyə üstünlük verir.
• Göz təması zəifdir və üz ifadəsi yoxdur.
• Söhbətə başlaya və ya davam etdirə bilmir.
• Anormal bir ton və ya ritmlə danışır. Mahnı oxuyurmuş kimi bir səsdən və ya robot kimi bir danışıqdan istifadə edə bilər.
• Sözləri və ya ifadələri olduğu kimi təkrarlayır, ancaq onların necə istifadə ediləcəyini anlamır.
• Sadə sualları və ya təlimatları başa düşmür.
• Duyğularını və ya hisslərini ifadə etmir və başqalarının hisslərindən xəbərsiz görünür.
• Passiv, aqressiv və ya dağıdıcı davranaraq sosial qarşılıqlı əlaqəyə uyğun olmayan şəkildə yanaşır.
• Başqalarının üz ifadələrini, bədən duruşlarını və ya səs tonunu şərh etmək kimi qeyri-verbal işarələri tanımaqda çətinlik çəkir.

Davranış qəlibləri Autizm spektr pozuntusu olan bir uşaq və ya yetkin şəxsdə, aşağıdakı əlamətlərdən hər hansı biri də daxil olmaqla məhdud, təkrarlanan davranış, maraq və ya fəaliyyət qəlibləri görülə bilər:

• Yırğalanma, fırlanma və ya əl çırpma kimi təkrarlanan hərəkətlər edir.
• Dişləmə və ya başını vurma kimi özünə zərər verə biləcək fəaliyyətlərdə olur.
• Müəyyən rutinlər və ya rituallar yaradır və ən kiçik bir dəyişiklikdə narahat olur.
• Koordinasiya problemləri yaşayır.
• Qatı və ya şişirdilmiş bədən dilinə sahib ola bilər.
• Oyuncaq bir avtomobilin fırlanan təkərləri kimi bir obyektin detallarına heyran qalır.
• İşıq, səs və ya toxunuşa qarşı qeyri-adi dərəcədə həssasdır, ancaq ağrıya və ya istiliyə qarşı duyarsız ola bilər.
• Təqlid və ya rol oyunlarına qatılmır.
• Anormal intensivlik və ya fokuslanma ilə bir obyektə və ya fəaliyyətə diqqət yetirir.
• Xüsusi yemək seçimləri var. Məsələn, yalnız bir neçə növ yemək yeyir və ya müəyyən teksturaya malik yeməklərdən imtina edir.

Böyüdükcə autizm spektr pozuntusu olan bəzi uşaqlar başqaları ilə daha çox qarşılıqlı əlaqəyə girir. Bəziləri, adətən ən az ciddi problemləri olanlar, nəticədə normal və ya normala yaxın bir həyat yaşaya bilər.

Autizm Necə Diaqnoz Edilir?

Multidissiplinar bir yanaşma ilə, müxtəlif mütəxəssislərin qiymətləndirmələri nəticəsində diaqnoz qoyulur. Adətən uşaqlıq dövründə əlamətlərin gözlə görülən hala gəlməsi ilə birlikdə ailələrin və ya müəllimlərin fərq etdiyi sosial və ünsiyyət çətinlikləri diaqnoz prosesini başladır. Diaqnoz qoyma prosesində inkişaf pediatriyası mütəxəssisləri, uşaq psixiatrları və nevroloqlar uşağın sosial qarşılıqlı əlaqələrini, dil bacarıqlarını və davranışlarını hərtərəfli şəkildə qiymətləndirirlər. Autizm diaqnozu üçün standart olaraq istifadə edilən müxtəlif test və şkalalar mövcuddur. Bu qiymətləndirmələr arasında Autizm Diaqnostik Müsahibəsi (ADI-R) və Autizm Diaqnostik Müşahidə Şkalası (ADOS) kimi vasitələr uşağın davranışlarını strukturlaşdırılmış bir mühitdə müşahidə edərək əlamətlərin intensivliyini və spektr üzərindəki yerini müəyyən etməkdə yol göstəricidir.

Uşağın inkişaf hekayəsi və ailədən alınan detallı məlumatlar diaqnoz prosesində mühüm rol oynayır. Diaqnozun doğruluğunu təmin etmək məqsədilə fərdin sosial, ünsiyyət və davranış xüsusiyyətləri uzun bir müddət müşahidə olunur. Autizm diaqnozu dəqiqləşdirildikdən sonra fərdin ehtiyaclarına uyğun xüsusi təhsil, davranış terapiyası və dəstəkləyici xidmətlərlə həyat keyfiyyəti artırıla bilər.

Autizmlə Birlikdə Ortaya Çıxan Simptomlar Nələrdir?

Autizmli fərdlərdə geniş yayılmış bu müşayiətedici simptomlar arasında diqqət əskikliyi və hiperaktivlik pozuntusu (DEHP), həyəcan pozuntuları və depressiya kimi psixi sağlamlıq problemləri önə çıxır. Həmçinin, öyrənmə çətinlikləri və zəka geriliyi kimi koqnitiv çətinliklər yaşana bilər. Bu vəziyyət öyrənməyə və gündəlik funksionallığa təsir edə bilər. Bunlarla yanaşı, yuxu pozuntuları olduqca yayğındır. Yuxuya getməkdə çətinlik, gecə boyunca tez-tez oyanma kimi problemlərə tez-tez rast gəlinir. Həzm problemləri, xüsusilə xroniki qəbizlik, mədə ağrısı və həssas bağırsaq sindromu kimi həzm sistemi narahatlıqları da autizmlə birlikdə görülə bilər. Autizm spektrında olan bir çox fərddə duyğu həssaslığı mövcuddur. Məsələn, bəzi səslərə, işıqlara və ya toxunma qıcıqlandırıcılarına həddindən artıq reaksiya verə bilər və ya bu qıcıqlandırıcılara qarşı həddindən artıq duyarsız ola bilərlər.

Autizmin Müalicəsi Varmı?

Autizmin dəqiq bir müalicəsi yoxdur. Ancaq autizmli fərdlərin həyat keyfiyyətini artırmağı və funksionallıqlarını yaxşılaşdırmağı hədəfləyən bir çox effektiv müalicə və dəstək metodu mövcuddur. Müalicə yanaşmaları hər bir fərdin ehtiyaclarına və autizm spektrındakı yerinə görə fərdiləşdirilir. Autizmdə istifadə olunan ən geniş yayılmış müalicə metodlarından biri davranış terapiyalarıdır. Bu terapiyalar sosial bacarıqların, dil və ünsiyyət qabiliyyətlərinin inkişafına fokuslanır. Xüsusilə, Tətbiqi Davranış Analizi (ABA) metodu autizmli fərdlərdə müsbət davranışları artırmağa və uyğun olmayan davranışları azaltmağa yönəlmiş sübuta əsaslanan bir yanaşma olaraq tez-tez seçilir.

Dil və nitq terapiyaları da autizmli fərdlərin ünsiyyət bacarıqlarını inkişaf etdirməyə kömək edir. Erqoterapiya və sensor inteqrasiya terapiyaları isə duyğu həssaslıqlarının idarə edilməsinə töhfə verir. Həmçinin, sosial bacarıq təlimləri autizmli fərdlərin sosial mühitlərdə daha effektiv şəkildə qarşılıqlı əlaqə qurması üçün mühüm bir dəstək təqdim edir. Autizmlə birlikdə görülən diqqət əskikliyi, həyəcan pozuntuları və ya yuxu problemləri kimi əlavə simptomlar üçün də lazım olduqda dərman müalicələri tətbiq oluna bilər.

Ailələr Autizmli Uşaqlarına Necə Yanaşmalıdır?

Ailələrin autizmli uşaqlarına dəstək olarkən empatiya, səbir və anlayışla yanaşmaları böyük əhəmiyyət daşıyır. Autizmli uşaqların xüsusi ehtiyaclarına və fərdi fərqliliklərinə hörmət göstərən bir münasibət, onların güvən hissi inkişaf etdirməsinə kömək edir. Ailələrin uşaqlarının dünyasını anlamağa çalışmaları və ünsiyyət bacarıqlarını dəstəkləmək üçün sadə, aydın və ardıcıl bir dil istifadə etmələri, sosial və dil inkişafına müsbət təsir göstərə bilər.

Rejimə sadiq qalmaq, autizmli uşaqların özlərini təhlükəsiz hiss etmələrinə kömək edir. Bu səbəbdən, gündəlik proqramlarda dəyişiklik edərkən uşağı əvvəlcədən hazırlamaq vacibdir. Həmçinin, uşağın maraq sahələrinə yönəlmiş fəaliyyətlərlə onları motivasiya etmək və uğurlarını mükafatlandırmaq, özgüvənlərini dəstəkləyən təsirli bir yanaşmadır. Ailələr, uşaqlarının fərdi güclü tərəflərini kəşf edərək bu sahələrdə inkişaf etmələrinə imkan yarada bilər və təhsil proseslərində peşəkar dəstək alaraq uşaqlarının ehtiyaclarına ən uyğun proqramları müəyyən edə bilərlər. Ailə daxilindəki sosial münasibətləri gücləndirmək və uşağın inkişaf ehtiyaclarını anlamaq üçün dəstək qruplarına və ya ailə təlim proqramlarına qatılmaq da vacibdir.